NOG NIET VOOR ALGEMENE PUBLICATIE!

Dr. Hans Paijmans (paai@kub.nl)

--------------------------------------------------------

laatste versie: 25 april 2001

Voorwoord

In September van dit jaar werd ons door een niet nader te noemen Nederalndse instelling verzocht een rapport samen te stellen over de berichtgeving van de Consumentenbond inzake software, met de nadruk op de vraag of de Consumentenbond ook aandacht schonk aan het verschijnsel Open Source als haalbare kaart voor de consument. Verder was deze instelling geïnteresseerd in de vraag of de Consumentenbond ten opzichte van software dezelfde kritische houding ten toon spreidde als bij de bespreking van andere producten, en of zij ten opzichte van de de facto monopoliepositie van Microsoft wel die stappen nam die op de lange duur het meest voordelig voor de Nederlandse consument waren.

Wij hebben deze opdracht aangenomen onder de voorwaarde dat de Consumentenbond voor de uiteindelijke publicatie inzage zou hebben in het rapport opdat alle vermijdbare fouten en onjuistheden door haar zouden kunnen worden aangewezen en verbeterd en zij een faire kans zou hebben om haar visie in het eindresultaat mee te laten spelen.

Helaas bleek al spoedig dat de Consumentenbond niet uit was op een eerlijke en objectieve beoordeling van haar eigen functioneren op het gebied van software, maar alleen wilde verhinderen dat de kritiek die in het rapport naar voren kwam, openbaar werd gemaakt. Zij ging daarin zover dat zij dreigde de auteur en de opdrachtgever voor de rechtbank te dagen, zonder evenwel specifiek passages of feiten aan te wijzen die onwaar of nodeloos beschadigend zouden zijn, en dus zonder ons in de gelegenheid te stellen de tekst op die punten te verbeteren. Dit was voor de opdrachtgever (een vereniging zonder veel financieele backup) wellicht de reden om zich terug te trekken, liever dan te moeten investeren in juridische bijstand. Onnodig te zeggen dat de inhoudelijke strekking van het rapport en de aangehaalde feiten door de CB verder ook werd afgedaan als "onbelangrijke details".

We hebben alle referenties aan de opdrachtgever verder uit deze tekst gehaald, waardoor er wellicht vreemde overgangen zijn ontstaan. Hiervoor onze verontschuldigingen.

Het eigenlijke rapport.

Software en de Consumentenbond

Inleiding

In de volgende bladzijden wordt regelmatig de discussie aangegaan over de berichtgeving door de Consumentenbond inzake software en men kan zich terecht afvragen welke maatstaven dan wel worden gehanteerd. Echter: de redactie van de Consumentengids en het bestuur van de Consumentenbond hebben zelf zeer regelmatig laten zien hoe men in het belang van de consument moet optreden en wij hebben niets anders gedaan dan naar beste vermogen te checken of de maatstaven die zij op andere terreinen hanteert, ook worden toegepast op het product software. Daar waar het mogelijk was hebben we geprobeerd te kwantificeren en te objectiveren; daar waar dat niet is gelukt hopen we dat de geponeerde stellingen tot discussie en overdenking aanleiding geven.

De periode die we hebben onderzocht beslaat vijf jaar (1995-2000). De publicaties die zijn bekeken zijn de Consumentengidsen over die periode en een aantal recente publicaties van de Consumentenbond op PC-gebied, waarbij we ons hebben beperkt tot die artikelen/passages die direct of indirect met de software te maken hadden.

De opzet van dit rapport en discussiestuk is als volgt.

Eerst komt een korte introductie van de spelers (de XXXX en de Consumentenbond), waarbij we al proberen aan te geven of en in hoeverre software onder de competentie van de Consumentenbond valt.
Daarna proberen we een indruk te krijgen van de verhoudingen wat betreft het gebruik van traditionele en Open Source software bij de Nederlandse consument.
In het derde hoofdstuk zullen we de vraag onderzoeken of de manier waarop de Consumentenbond zich bezighoudt met de juridische situatie van de consument wat betreft software, vergelijkbaar is met haar juridische bemoeienissen op andere terreinen.
In een vierde hoofdstuk kijken we of de Consumentenbond in haar publicaties op dezelfde manier kritisch staat ten opzichte van optredende bugs en andere problemen als zij dat doet ten opzichte van problemen met andere producten.
Tenslotte schetsen we in het laatste hoofdstuk de monopoliepositie van Microsoft en stellen we de vraag of deze op de lange duur in het belang is van de consument.

Open Source is de verzamelnaam voor creatieve activiteiten - voornamelijk software, maar ook toepasbaar op andere categorieën - waarvan om zo te zeggen de "fabrieksgeheimen" openbaar zijn gemaakt en zodoende vrijelijk aan iedereen ter beschikking staan. Deze filosofie heeft de laatste tien jaren een sterke impuls gekregen met de verspreiding van het Linux operating systeem, dat het mogelijk maakte om ook op goedkope computers een perfecte imitatie van Unix te gebruiken.

De vakpers is bijna unaniem in de vaststelling van de bijzondere kwaliteiten van Linux als een zeer robuust en flexibel systeem. Minder overeenstemming bestaat er over de geschiktheid van Linux als vervanger van de Microsoft operating systemen op de desktop van de thuis- en kantoorgebruiker, kortom als besturingssysteem voor de consument. En voor de volledigheid moeten we vermelden dat Linux niet de enige en misschien zelfs niet de beste Open Source "Unix-lookalike" is. Een systeem als FreeBSD, hoewel minder relevant voor de consument, mag hier zeker niet onvermeld blijven.

Ook onder de Microsoft operatings systemen draaien Open Source toepassingen. Wij noemen hier als voorbeelden alleen Perl (een programmeertaal) en Apache (de webserver die op bijna zeventig procent van de sites op het internet verantwoordelijk is voor de afhandeling van WWW publicaties).

Wat doet de Consumentenbond

De Consumentenbond licht de consument voor over producten en zet zich in voor de rechten van de consument. Zij volgt daarbij niet alleen passief de markt, maar zet zich ook actief in waar zij dat nodig acht, bijvoorbeeld in het belang van de volksgezondheid (samonella) of openbaar vervoer, waar zij onlangs (voorjaar 2001) probeerde "publieksonvriendelijke" acties bij de spoorwegen door een kort geding te voorkomen. Als zodanig geniet zij een rotsvast vertrouwen bij de Nederlandse consument.

De PC is de afgelopen jaren een algemeen gebruiksgoed geworden en valt dus binnen het aandachtsgebied van de Consumentenbond. Tegelijk is het ook een relatief duur artikel. De kosten van een nieuwe PC met randapparatuur bedragen al snel meer dan twee- of drieduizend gulden en de nieuwprijs van de gebruikte software kan oplopen tot hetzelfde bedrag, hoewel in de praktijk vaak illegale copie"en worden gebruikt.

Een derde aspect van de consumenten PC is dat anders dan bij auto's, cameras of boormachines dit apparaat voor de meeste mensen niet iets is waarmee men van jongs af aan vertrouwd, of in ieder geval bekend is. De consument zal zich dus dikwijls onzeker voelen en behoefte hebben aan betrouwbare voorlichting. Hoewel er een breed scala van computertijdschriften bestaat dat zegt hieraan tegemoet te komen, is het vaak niet duidelijk hoe onafhankelijk deze tijdschriften zijn of is de informatie vaak te technisch en diepgaand voor wat we hier de "naieve consument" zullen noemen.

Het bespreken van de PC en de daarop gebruikte software, zowel vanuit het oogpunt van de consument als ook vanuit breder maatschappeijk oogpunt (analoog aan de bemoeienissen van de CB met Salmonella en spoorwegstakingen), ligt zeker op de weg van de Consumentenbond en gezien de relatief brede verspreiding van de PC moet verwacht worden dat de Consumentenbond dit ook met een zekere regelmaat doet. Voorts mogen we verwachten, dat zij daarbij de zorgvuldigheid en kritische houding ten toon spreidt waardoor zij zich altijd terecht heeft onderscheiden.

Het aantal publicaties dat de Consumentenbond heeft uitgegeven over PC's is inderdaad van de orde van grootte die men op grond van deze overwegingen zou mogen verwachten. Jammer genoeg wordt de nadruk hierbij vooral op de hardware (en in de laatste jaren ook op het Internet) gelegd. In het voorbijgaan willen we even aanstippen dat deze artikelen, voor zover zij zich inderdaad beperkten tot hardware en internet, doorgaans ook van de hoge kritische kwaliteit waren die we van de Consumentenbond mogen verwachten.

II. Cijfers

Natuurlijk is een organisatie als de Consumentenbond gehouden een zeker evenwicht te vinden tussen objectieve voorlichting aan de ene kant en het gebruikspatroon van haar leden aan de andere kant. Als op alle consumenten-PC's uitsluitend Microsoft-software zou draaien zou het zinloos zijn om in details over de voor- en nadelen van andere operating systemen te schrijven. Maar zelfs in dat uiterste geval zouden andere systemen o.i. toch genoemd moeten worden wanneer zij over voor de consument opvallend gunstige eigenschappen zouden beschikken. En boven alles uit steekt natuurlijk het probleem van de de facto monopoliepositie van Microsoft en de vraag of dat een gunstige situatie is voor de Nederlandse consument.
Daarom zullen we hieronder proberen een overzicht te geven van de relatieve aantallen operatingsystemen die op dit ogenblik op thuis-PC's worden gebruikt. We beschikken echter niet over 'harde' cijfers die zijn uitgesplitst naar huis- en professioneel gebruik en de getallen die wel zijn gepubliceerd zijn bepaald niet doorzichtig. Daarom zijn we even wat dieper in deze materie gedoken.

De desktop

Met de 'desktop' bedoelen we computers die gebruikt worden om ermee te surfen, teksten te redigeren, plaatjes te kijken of spelletjes te spelen: kortom, de typische thuiscomputer. De tegenhanger van de desktop is de server, die voornamelijk dient om bestanden in een lokaal netwerk of het internet ter beschikking te stellen. Een goed operating systeem maakt het mogelijk om beide functies tegelijkertijd te vervullen.
Voor het begin van de periode die we hebben afgebakend beschikken we over de volgende getallen:

Operating Systems	1996 Market Share
Microsoft(Windows and DOS)	87%
Apple	5.6%
Other	7.2%

bron: carnegie Mellon universiteit.

Noch de telmethode, noch de categorie 'other' in deze tabel zijn nader gespecificeerd en veel meer dan een algemene indruk kunnen we er niet van afleiden.
De HCC vermeldt in een bericht van februari 2000 dat de verdeling van operating systemen op de desktop op dat ogenblik als volgt lag: Win3/9x 66 %, WinNT 21 %, de Mac 5 % en Linux 4 % . Dat is samen 96 %; van de resterende vier procent werd geen opgave gedaan, maar we veronderstellen dat we daar OS/2 en de Amiga terugvinden.

Een recente publicatie van de Consumentenbond zelf (TOP_PC): "Microsoft levert de besturingssystemen van 97% van alle PC's ter wereld, terwijl 89% van alle computers (wereldwijd) zijn uitgerust met een Intel-processor" (pag.6). Interessante getallen, maar in deze vorm niet bijzonder behulpzaam bij het achterhalen van de verhoudingen op het thuisfront.

De interpretatie van zulke cijfers is dan ook niet eenvoudig. Sommige operating systemen voeren een nadrukkelijke registratie; wanneer er echter wordt vermeld dat bijvoorbeeld het aantal Microsoft-licenties over de hele wereld 200 miljoen is, moet daarbij wel in gedachten worden gehouden dat bij elke nieuw verkochte computer nolens volens een Windows-licentie zit. Wie drie keer een nieuwe PC heeft gekocht telt dus ook drie keer mee - zelfs al wordt bij thuiskomst de schijf meteen gewist en een ander operating systeem geïnstalleerd (zie in dit verband ook de sectie koppelverkoop). We moeten dus aannemen dat zulke "officieële" cijfers voor het aantal gebruikers van Microsoft operating systemen hoger liggen dan het aantal mensen dat ook uitsluitend Microsoft op de desktop gebruikt.

Bij Open Source systemen daarentegen is registratie vrijwillig - als er al sprake is van registratie - en er bestaan dus geen "harde" gegevens voor bijvoorbeeld het aantal Linux of FreeBSD desktops (voor servers zijn die trouwens wel te berekenen: zie hieronder De servermarkt). Daarbij zullen mensen die een ander operating systeem gebruiken toch dikwijls noodgedwongen een tweede computer of een partitie met Microsoft hebben. Om de zaken nog ingewikkelder te maken is een systeem als bijvoorbeeld Linux niet aan een bepaald hardware platform gebonden, maar kan het ook gevonden worden op niet-Intel machines zoals de Mac of op de Alpha.

Een andere, wat 'hardere' methode om cijfers te bemachtigen over de relatieve aantallen gebruikte desktops is het tellen van de platforms waarop de browsers draaien die een bepaalde website bezoeken, zoals bijvoorbeeld Nedstat doet. De gegevens van Nedstat zijn overigens niet vrij toegankelijk; die van een aantal andere soortgelijke organisaties wel.

Bron	Microsoft	MacOs	Linux	alle Unices
GwG	91	2.9	2.3	2.6
Carlo	73	2.1	2	3
The Counter	92	2	0.3	0.5

Ook met deze methoden kunnen de cijfers dus sterk uiteenlopen. Een mogelijke reden voor de opvallend lagere score van de niet-MS systemen in deze cijfers zou kunnen zijn dat de algemene 'trackers', zoals TheCounter en Nedstat vooral voorkomen op sites die door de wat naievere consumenten worden bezocht en we mogen toch wel aannemen dat daaronder relatief meer Windows-gebruikers zitten.

Hoewel het mijn eigen overtuiging is dat ook op de thuiscomputer het gebruik van Open Source besturingssystemen snel toeneemt, gaan we er maar van uit dat de verhouding Microsoft-Linux-Mac of Microsoft-OpenSource-Mac nog steeds in de orde van 90-5-5 ligt. Daar staat zonder twijfel tegenover dat we onder de vijf procent Open Source gebruikers een onevenredig groot aantal studenten en ander beter opgeleiden zullen aantreffen - maar we nemen aan dat deze bevolkingsgroep evenveel recht heeft op de aandacht van en ondersteuning door de Consumentenbond als elke andere.
Op andere terreinen betrekt de Consumentenbond immers ook producten met een klein marktaandeel in de tests. Zelfs een (naar marktaandeel - 0.13%) zeer kleine browser als Opera wordt in de browsertest van april 1999 nog meegenomen.

Dat de kostenloze Open Source software in ieder geval als 'voordeligste koop' haar plaats in de Consumentengids verdient, behoeft hier waarschijnlijk niet beargumenteerd te worden.

De server

Op dit ogenblik wordt slechts een klein deel van de thuiscomputers ook als server gebruikt. Deels is dit omdat de technische voorwaarden daarvoor nog niet algemeen aanwezig zijn (liefst ADSL- of kabelaansluiting) en deels ook omdat de providers dikwijls verbieden om zelf een server te draaien. We moeten er echter wel rekening mee houden dat in de niet al te verre toekomst een meer of minder groot aantal huishoudens een eigen Internetserver zal hebben. Het onderhouden van zo'n server vereist wat meer kennis en ervaring van de gebruiker, maar ligt op dit ogenblik nadrukkelijk al binnen het bereik van de hobbyist (noot_servers).

De vraag is of het behartigen van de belangen van deze groep gebruikers nog op het terrein van de Consumentenbond ligt. Wanneer zij daar echter ooit aandacht aan wil besteden, moet zij zich wel realiseren dat maar liefst 60-70% van de www-servers bestaat uit de kostenloze Open Source server Apache, en dat als platform Linux hier 28% van het aantal voor haar rekening neemt (bron: Netcraft's count of Internetservers.). Ter vergelijking: de www-server van Microsoft, IIS2, heeft een aandeel van 20% en als platform scoort Microsoft 21% (getallen najaar 2000).

Op grond van deze getallen (die een stuk beter te controleren en te interpreteren zijn dan die van de desktop, al valt ook hierover ruimschoots te discussieeren!) is het niet onmogelijk dat het gebruik van Open Source software, zoals Apache, bij de consument sterk zal stijgen wanneer hij in de nabije toekomst zijn eigen servers gaat draaien, zelfs wanneer zijn platform het Microsoftplatform blijft.

III. Juridische aspecten

...the standard computer warranty agreement which said that if the machine 1) didn't work, 2) didn't do what the expensive advertisements said, 3) electrocuted the immediate neighbourhood and 4) in fact failed to be inside the expensive box when you opened it, this was expressly, absolutely, implicitly in no event the fault or reponsibility of the manufacturer, that the purchaser should consider himself lucky to be allowed to give his money to the manufacturer, and that any attempt to treat what had just been paid for as the purchaser's own property would result in the attentions of serious men with menacing briefcases and very thin watches...

De Consumentenbond staat erom bekend dat zij ook op juridisch gebied de consument ondersteunt en voorlicht wat betreft haar rechten en plichten. Zij treedt daarin niet alleen reaktief op, door bij gerezen problemen oplossingen te zoeken, maar zij probeert ook door het doen van voorstellen en door te 'lobbyen', de positie van de consument actief te verbeteren. We moeten dus nagaan of zij dit ook doet op het gebied van software en zo ja, in welke mate.

Algemeen
De meest uitvoerige presentatie van de Consumentenbond in dezen vormt de Consumentenbond-publicatie "De ComputerGids". Hierin vinden we negentien bladzijden, die tot in details ingaan op de aankoop van computers en de juridische rechten en plichten (blz. 183-204) van leverancier en koper. Twee van de negentien bladzijden (192 en 193) gaan over software, waarbij inbegrepen een (o.i. onjuiste en onvolledige) beschrijving van de termen freeware en shareware. Uit deze beknopte behandeling van de juridische aspecten van aanschaf en gebruik van software zou men kunnen concluderen dat op dit gebied geen specifieke problemen bestaan die de aandacht van de Consumentenbond zouden behoeven.

Helaas is het tegendeel waar. De praktijk van alledag is dat als de klant met een probleem bij zijn leverancier komt, er allereerst een zwartepietenspel losbarst waarbij het probleem heen en weer wordt geschoven tussen hardware en software (zoals ook overigens ook blijkt uit het artikel in de CG okt. 2000). En als de zwarte Piet bij de software blijft liggen heeft de consument verder het nakijken, want het citaat aan het begin van deze sectie, hoewel door de auteurs humoristisch bedoeld, geeft de bestaande sitatie op softwaregebied benauwend precies weer. Het is niet te becijferen hoeveel ergernis en tijdsverlies (van 'schade' mogen we bij de consument niet spreken) er alleen in Nederland al is ontstaan in de vorm van verloren werk en gegevens door crashes van bijvoorbeeld Win95; het is ons echter niet bekend dat er hiervoor ooit enige vorm van verantwoordelijkheid is geaccepteerd door de producent of dat zij de kosten van herinstallatie heeft vergoed. Zelfs voor de 'patches', verbeteringen aan de software waardoor bestaande fouten zouden moeten worden opgeheven, moet de consument doorgaans nog betalen omdat ze pas worden geïntegreerd in de volgende versie. Het is moelijk zich voor te stellen dat dit op enig ander gebied zou worden geaccepteerd, noch door de Consumentenbond, noch door de consument zelf.

Koppelverkoop en monopolies
Onder de andere ondoorzichtige aspecten van de softwarehandel, waaraan de Consumentenbond gezien haar missie toch enige aandacht zou moeten schenken, vallen zaken als de huidige koppelverkoop practijken, waardoor het de consument wordt bemoeilijkt zich een Intel-PC aan te schaffen zonder daarbij een van de Microsoft operating systemen geïnstalleerd en wel op de koop toe te moeten nemen. Omgekeerd is het voor de gewone consument praktisch uitgesloten om een PC met voorgeïnstalleerde Linux of FreeBSD te pakken te krijgen, hoewel deze mogelijkheden in het bedrijfsleven al wel hand over hand toenemen. Microsoft weigert eveneens om 'onaangebroken' shrink-wrapped licenties terug te nemen wanneer een consument een niet-MS operating systeem op zijn net gekochte computer zou willen installeren (bron: CNN (noot_shrink)), waarbij zij de zwarte piet doorspeelt aan de hardware-leverancier.
Zelfs wanneer een leverancier na veel aandringen een 'lege' PC verkoopt, of een met Linux/FreeBSD erop, is het niet duidelijk of toch niet een gedeelte van de kosten in een verplichte OEM afdrage aan Microsoft gaan zitten.

Een onverwachte adder onder het juridische gras waar de gewone consument nog niet mee te maken heeft gekregen, maar waar de commercieële gebruiker binnenkort al mee zal worden geconfronteerd is de volgende: wie een PC heeft gekocht met een reeds geïnstalleerd Microsoft operating systeem, mag na een crash, niet een backup van dat systeem gebruiken om de computer weer werkend te krijgen, maar moet daarvoor een nieuwe licentie kopen (bron: gartnergroep)(noot_double). Er is geen garantie dat deze verplichting t.z.t. ook niet aan de consument zal worden opgelegd.

Alternatieve licenties
Op bladzijde 193 van 'De ComputerGids' wordt zoals we reeds hebben vermeld, kort aandacht geschonken aan Freeware en Shareware; de 'Open Source' wordt op blz. 20 genoemd, waarbij we moeten vaststellen dat de auteur de verbanden tussen Open Source en 'auteursrechtelijke bescherming' niet helder onder woorden weet te brengen. Voor de goede orde: de kernel van Linux is gewoon onder GPL uitgebracht en wordt in precies dezelfde mate beschermd als alle andere GPL-software.

De vele variaties op 'Open Source' vormen een fascinerende en belangrijke maatschappelijke ontwikkeling, die ook haar consequenties heeft voor andere, niet-computergebaseerde publicaties. Het GPL of GNU Copyleft van Richard Stallman (1984) was in feite het eerste voorbeeld van verzet tegen het monopoliseren van essentieële informatie door grote ondernemingen (zie de GNU-website, www.gnu.org. In het kielzog hiervan en van het succes van GNU/Linux vinden veel andere activiteiten plaats, zoals het verdedigen van het recht op 'reverse engineering'(noot_rev), het formuleren van nieuwe, vrijere vormen van copyright voor papieren publicaties en publicaties op het WWW en last but not least het verzet tegen het patenteren van computerprogramma's binnen de Europeese Gemeenschap. Hoewel de consument daar evenmin direct bij is betrokken als bij de besprekingen tussen de vakbonden en de NS-directie, hebben deze activiteiten eveneens diepgaande gevolgen voor dezelfde consument.

Samenvattend moeten we helaas vaststellen dat de Consumentenbond tot nog toe weinig aandacht heeft geschonken aan het terrein van juridische (on-)mogelijkheden en complicaties op het gebied van consumentensoftware. We geven graag toe dat dit mede het gevolg kan zijn van het feit dat de wetgeving op dit gebied nog erg ondoorzichtig en onaf is. Het lijkt ons echter dat dit een reden te meer zou moeten zijn voor de Consumentenbond om al in een vroeg stadium de belangen van de consument veilig te stellen. En in een onduidelijke juridische sitatie is de noodzaak van voorlichting des te belangrijker.

IV. Kritische houding bij bespreking van software

Het staat buiten kijf dat we van de Consumentenbond mogen verwachten dat zij problemen die bij het gebruik van een product optreden, signaleert, publiceert en indien nodig bij de maker van het product aandringt op verbetering. Dat wil niet zeggen dat zij de taak van computertijdschriften als PCM of C!T zou moeten overnemen wat betreft het diepgaand testen en bespreken van software, maar wel dat zij tekortkomingen van de normale gebruikssoftware signaleert en opkomt voor de gebruikers ervan.

Vooral Win3.x en Win95, maar ook Win98 en WinNT worden en werden geplaagd door regelmatige systeemcrashes, resulterend in een 'hangend' systeem of het beruchte BSOD (Blue Screen Of Death). Harde gegevens over het aantal systeemcrashes per operating systeem en tijdseenheid zijn weer moeilijk te vinden. Een test van het tijdschrift C'T echter, waarbij de beschikbaarheid van de honderd meestbezochte webservers in Duitsland werd gemeten, gaf aan dat NT-servers vier tot vijf maal langer buiten dienst waren dan de andere operating systemen. En we mogen toch aannemen dat zulke servers door gekwalificeerd personeel worden beheerd.
Nu geeft de Consumentenbond zelf al aan dat "NT...stabieler is [dan win98]" (CG okt. 1998); we mogen dus met zekerheid vaststellen dat er in ieder geval stabiliteitsproblemen waren en zijn met de verschillende versies van MS-Windows en dat de Consumentenbond hiervan op de hoogte was en is.

Zulke problemen zijn nadrukkelijk niet (alleen) het gevolg van slechte hardware, gebruikersfouten en zelfs niet van het niet tijdig opschonen, maar gewone, ordinaire tekortkomingen van het operating systeem(noot_winbugs). En ook wanneer de aanvankelijke fout in een toepassingsprogramma van derden ligt, is het nadrukkelijk de taak van het operating systeem om bij dergelijke fouten de schade te beperken tot die applicatie en zelf overeind te blijven.

Voor zover wij hebben kunnen nagaan heeft de Consumentenbond dit soort problemen nooit systematisch behandeld in haar publicaties over PC's en operating systemen. Als er al over softwareproblemen wordt gesproken gaat dat in de geest van "...de meeste [software] problemen worden veroorzaakt door verkeerde instellingen in Windows 95..." (CG juli 1998, cursivering door de auteur) of zeer impliciet "NT...is stabieler [dan win98]" (CG okt. 1998, zie boven). In hetzelfde nummer van oktober 1998 vinden wij een artikel van vijf bladzijden over problemen met PC's, waarbij met geen woord over mogelijke fouten in het operating systeem wordt gerept.

Ook in de laatste publicatie wordt dit euvel slechts zeer terloops genoemd (De ComputerGids, blz.19, blz. 58). Het crashen wordt ook hier niet toegeschreven aan een tekortkoming van het product, maar aan langdurig gebruik zonder opschonen, onoordeelkundig gebruik van de software of gewoon een hardwarefout. Kortom: niet het product maar de gebruiker is verantwoordelijk - een verbijsterende conclusie.

Gebruikersgemak
Een belangrijk argument bij de beoordeling van een computersysteem is het gebruikersgemak of gebruikersvriendelijkheid. Uiteraard is dit een relatief subjectief gegeven. Wanneer het gaat om auto's, muziekinstallaties of biermerken, baseert de Consumentenbond zich bij de beoordeling van subjectieve zaken als tevredenheid, geluidskwaliteit of smaak op uitgebreide lezersonderzoeken en panels - zelfs bij het beoordelen van de subjectieve kwaliteiten van webbrowsers werd zo'n panel opgevoerd (CG. april 1999).
Op het gebied van operating systemen is het echter erg moeilijk om de achtergronden voor subjectieve uitspraken van de Consumentenbond te achterhalen. In de ComputerGids wordt meer dan eens vermeld dat de keuze voor een ander operating systeem [dan Windows] niet aan de orde is, of dat een alternatief als Linux iets is waaraan een gemiddelde gebruiker beter niet te vroeg kan beginnen (zie bijvoorbeeld blz. 20-22). Dit is nadrukkelijk niet de plaats om in discussies te verzanden over de vraag in hoeverre dit al dan niet waar is. Wel vragen we ons af in hoeverre zulke opmerkingen passen in de zorgvuldige behandeling van subjectieve elementen die de Consumentenbond bij andere producten demonstreert.

V. Het Microsoft monopolie

Als informatie het hart van de samenleving is, dan is het monopolie van Microsoft een pistool, gericht op datzelfde hart (HP).

Voorlopig zullen de juridische gevechten over de vraag of Microsoft al dan niet een monopolie is nog wel enkele jaren voortduren en van de gewonnen tijd maakt het concern gebruik om haar greep op de samenleving verder te versterken. Zelfs wanneer de Amerikaanse rechter zal beslissen dat de macht van Microsoft aan banden moet worden gelegd, moet gevreesd worden dat het 'point of no return' al is gepasseerd en dat het absolute monopolie van Microsoft niet meer kan worden gebroken.

Nu zal een monopolie op onverschillige welk gebied al zoveel nadelen voor de consument inhouden dat een consumentenorganisatie zich daar grote zorgen over zou moeten maken. Wanneer dat monopolie echter speelt op het zo gevoelige gebied van opslag, verspreiding en toegankelijk maken van documenten en informatie, gaan ook maatschappelijke en politieke overwegingen een woordje meespreken.

In de volgende alineas zullen we proberen om deze bedreiging iets tastbaarder te maken door enkele details voor het voetlicht te brengen.

Het MS-monopolie en documenten
Om te beginnen hebben we daar het principe van de 'update-dwang' of vendor lock-in' die de bezitter van het monopolie op documentverwerking haar eigen gebruikers op kan leggen. Door op subtiele wijze incompatibiliteiten in te bouwen in bijvoorbeeld de manier waarop een document wordt opgeslagen (het z.g. documentformat) kan de monopolist haar klanten dwingen om steeds de nieuwe versie van haar tekstverwerkers te kopen. Het mechanisme werkt als volgt: de eerste groep die de nieuwe versie koopt gaat zodoende documenten verspreiden die door gebruikers van eerdere versies niet goed meer te lezen zijn, en dus staan deze behoudender lieden onder sterke druk om ook te 'upgraden'. Ik laat het gaarne aan de lezer over om vast te stellen of hij dit verschijnsel wellicht van nabij heeft meegemaakt.
Microsoft maakt het zeer eenvoudig om mail en andere teksten in het MS-Word DOC-format per email te verspreiden. Dit legt de ontvangende partijen de noodzaak op om zelf een recente versie van Word paraat te hebben, zelfs wanneer zij helemaal geen gebruik maken van MS-Word, het Microsoft operating systeem of zelfs het Intel-platform. Op deze manier worden ook de gebruikers van andere hardware geconfronteerd met het monopolie van Microsoft op de PC en onder druk gezet hun hard- en software tenminste gedeeltelijk te vervangen.

In publicaties van de Consumentenbond, inclusief het boekje "De ComputerGids", hebben we het probleem van deze 'vendor lock-in' nergens kunnen terugvinden. Toch is het een mechanisme dat de vrijheid van de consument ernstig aantast en het zou de Consumentenbond sieren wanneer zij actief blijk gaf van haar waakzaamheid in dezen.

Het MS-monopolie en het Internet
Hoewel de talen van het internet, HTML, Javascript en Java, in hoge mate gestandaardiseerd zijn, bestaan er toch kleinere incompatibiliteiten tussen de browsers. Mensen die bijvoorbeeld Netscape gebruiken komen ook op het internet steeds vaker voor gesloten deuren te staan omdat de betreffende site alleen met Microsofts Internet Explorer toegankelijk is. Hierbij moet men goed bedenken dat het internet in toenemende mate het voertuig wordt voor de uitwisseling van informatie - denk aan zaken als electronische belastingaangifte.
Mensen die geen Microsoft gebruiken zullen hun belastingaangifte op papier moeten doen, voor hun bankzaken de telefoon moeten pakken of zich zelf ten kantore moeten begeven, hun boodschappen tot in alle eeuwigheid te voet of per auto moeten halen. Immers: telebankieren of electronisch winkelen bij de supermarkt kan in toenemende mate alleen wanneer men een Microsoft operating systeem gebruikt(noot_postbank).

Het MS-monopolie en het onderwijs
Wellicht de meest onrustbarende ontwikkeling wat dit betreft is het monopolie van Microsoft op onderwijs en electronische publicatie op CD. Niet alleen dat de middelbare scholier wordt verondersteld een PC thuis te hebben, er wordt ook zonder meer verwacht dat er een Microsoft operating systeem op draait. En dat niet alleen voor bepaalde lesprogrammatuur, maar ook voor het maken van hun werkstukken en last but not least voor het raadplegen van lesmateriaal op CD. Ook buiten de school doet zich deze ontwikkeling voor. Sommige woordenboeken en encyclopaedieen worden zelfs niet meer op papier uitgegeven: wie de Encyclopaedia Brittanica wil raadplegen is verplicht zich daar eerst een PC met Microsoft voor aan te schaffen.
De Consumentenbond werkt zelf overigens actief aan deze situatie mee. Wie zich via de door de Consumentenbond uitgegeven CD's wil orienteren over de mogelijkheden op computer en softwaregebied zal dit alleen kunnen doen als hij in feite de keuze al heeft gemaakt - voor Microsoft natuurlijk.

Nadrukkelijk moeten we hierbij aantekenen dat hiervoor helemaal geen noodzaak is. Elke 'content' op een CD kan platformonafhankelijk worden opgeslagen, zodat ze te raadplegen is met een willekeurige browser. In sommige, zo niet de meeste gevallen zal dit zelfs nog goedkoper zijn voor de producent om dat geen gebruik gemaakt hoeft te maken van dure licenties. Hetzelfde geldt overigens voor de andere diensten en publicaties die we boven hebben genoemd: behalve onwetendheid en gemakzucht zijn er geen redenen om de belastingaangifte, het telebankieren of de publicatie van CDs aan de Microsoftsystemen voor te behouden.

Conclusies

Uit de bovenstaande analyse van de publicaties van de Consumentenbond afgezet tegen de positie van Microsoft kunnen we de volgende conclusies trekken.

De getalsverhoudingen onder de gebruikers van de diverse vormen van software behoeven geen belemmering te vormen om Open Source producten uitgebreider te bespreken dan tot nu toe het geval was.
De juridische situatie rond software, zowel op het gebied van productaansprakelijkheid als ook vormen van koppelverkoop, teruggave van ongewenste pakketten en dergelijke is zeer ondoorzichtig. Het ware te wensen dat de Consumentenbond probeerde hierin klaarheid te brengen.
De in de CG regelmatig als enige re"eele keuze aangeprezen software had en heeft te lijden onder ernstige bugs en tekortkomingen. Wij menen te moeten vaststellen dat de Consumentenbond wat deze tekortkomingen niet dezelfde kritische houding aan de dag legt die haar op andere gebieden terecht tot een autoriteit heeft gemaakt.
Microsoft heeft een de facto monopolie op het gebied van electronische informatieoverdracht. De Consumentenbond onderneemt geen zichtbare actie om de consument hiertegen te beschermen en haar voor te lichten omtrent de problemen die hierdoor zullen ontstaan.

Noten

(noot_rev) 'Reverse engineering': het ontleden van een apparaat of stuk software met de bedoeling om details over de werking ervan te achterhalen. De legale status van aldus verkregen gegevens is uiteraard sterk omstreden.

(noot_servers) Een snelle scan naar het aantal (illegale?) servers op de kabel in mijn woonplaats Waalre leverde er al een stuk of dertig op...

(noot_shrink) http://europe.cnn.com/TECH/computing/9901/25/winrefund.idg/ http://nl.linux.org/geldterug/

(noot_winbugs)http://members.linuxstart.com/~winitzki/win98gripes.html http://www.zdnet.com/zdnn/stories/zdnn_display/0,3440,2115404,00.html

(noot_postbank) In het voorjaar van 2001 was er sprake van een voorzichtige kentering, zodat telebankieren soms ook ook voor andere platforms mogelijk is.

(noot_privacy)http://www.theregister.co.uk/content/4/18002.html

(noot_cert) Vraagtekens bij certificering Whistler http://www.zdnet.com/sp/stories/news/0,4538,2655786,00.html

(noot_bug) Microsoft verbiedt publicatie van bugwarnings door derden. http://www.theregister.co.uk/content/4/15337.html

(noot_double) http://gartner12.gartnerweb.com/public/static/home/today/il0731003.html

Bibliografie

(TOP-PC) "TOP-PC, Kwaliteitswijzer van de Consumentenbond", Consumentengids oktober 2000.

(computergids) Paul van Vliet "De ComputerGids. Alles over kopen en verkopen", Consumentenbond oktober 2000

CD-ROM, geduchte concurrent van het boek, CG mei 1996

Goede printers worden betaalbaar, CG augustus 1996

Notebooks traag door klein werkgeheugen, CG maart 1997

Computer kiezen: moeilijk, maar het is te doen, CG oktober 1997

Test van 14 bureaucomputers, CG oktober 1997

PC-problemen, voorkomen en oplossen, CG januari 1998

Uw computer, snel gerepareerd, CG juli 1998

Wegwijs in de doolhof, CG oktober 1998

Surfen op z'n best, CG April 1999

Steeds sneller, steeds beter, CG oktober 1999

Crasht de PC-koper? CG april 2000

Uw ideale computer, CG oktober 2000

De auteur

In de periode 1989 - 1993 was hij als free-lance reviewer vaste medewerker van het Personal Computer Magazine en pubiceerde ook regelmatig in andere computertijdschriften. In 1993 ontdekte hij Unix, Open Source en Linux en is sinds die tijd fervent voorvechter van Linux. Naarmate de monopoliepostitie van Microsoft alomvattender werd, groeide ook zijn ongerustheid over de garanties op vrije informatie en informatieoverdracht.

De auteur is geen jurist en heeft ook geen juridische kennis. Wanneer hij spreekt over de juridische aspecten van softwaregebruik, koppelverkoop en monopolies, spreekt hij slechts als bezorgde consument en staatsburger.